Nonnetjes bekennen kleur

Als je nonnetjes googelt, zie je in de eerste plaats foto’s van een prachtige watervogel. Die komt door de klimaatopwarming steeds minder vaak bij ons overwinteren. Maar een nonnetje is ook de Nederlandse naam voor het tweekleppig weekdier Limecola (vroeger Macoma) balthica.

Naam
Vroeger aten vissers de schelpen die ze konden vangen. Maar de sluitspier van deze schelpdieren zijn zo sterk, dat de kleppen heel moeilijk open gingen. Daarom noemden de vissers ze naar de kuise nonnen. We kennen ze ook als “portemonneetje” omdat ze vaak als doublet gevonden worden omdat de slotband beide schelphelften nog lang samen houdt nadat het dier gestorven is.

Kenmerken
Ze worden maximaal 7 jaar oud en bereiken dan een hoogte van 25 mm en een breedte van 30 mm. De schelp is eivormig met spitse achterzijde, glad en variabel gekleurd. Verse exemplaren zijn vuilwit, geel, roze of oranje gekleurd. Als de schelp in zuurstofarm slib of zuurstofrijker grof zand verblijft, kunnen secundaire kleuren ontstaan. In het eerste geval worden ijzersulfiden opgenomen die de schelp donker blauwgrijs doen verkleuren, in het tweede geval kleuren ijzeroxiden de schelp roestkleurig bruin.

Het nonnetje migreerde miljoenen jaren geleden vanuit de Grote oceaan via de Beringstraat naar de Atlantische oceaan. In de Noordzee kan je fossiele schelpen van het nonnetje vinden die tot 2,4 miljoen jaar oud zijn.

Leefgebied
Ze leven ingegraven in de slikkige wadbodem en zandige zeebodem. Hoe ouder, hoe dieper ze zich ingraven. Enkel hun zuigbuisjes komen boven de bodem uit. Hiermee filteren ze kleine algen, voornamelijk kiezelwieren, uit het water. Als er niet genoeg voedsel in het water aanwezig is, komen ze hoger zitten om dan met de instroombuis de bodem rondom te stofzuigen. Platvissen zijn gek op die zuigbuisjes en bijten ze graag af. De buisjes kunnen weer aangroeien, maar dan moet het nonnetje tijdelijk ondieper in de bodem gaan leven om te grazen. En dat houdt risico’s in. Waadvogels zijn verzot op nonnetjes. Kanoeten kunnen geen nonnetjes vangen die dieper zitten dan 4 cm. In diep water jagen eiders en zwarte zee-eenden op schelpdieren, waaronder ook nonnetjes.

Voortplanting
In het voorjaar spuiten de mannetjes hun sperma en de vrouwtjes hun eicellen in het water. Die komen elkaar tegen en dan vindt de bevruchting plaats. Uit een bevruchte eicel groeit een larfje dat een paar weken als plankton in de waterkolom ronddwaalt. Daarna krijgt het een schelp en een voetje en zakt het naar de bodem. Klaar voor een ingegraven bestaan.

Als er voldoende voedsel in de waterkolom of op de bodem aanwezig is, kunnen de nonnetjes goed aansterken en dieper ingegraven leven. Het jaar daarop volgt dan een goede broedval met veel nakomelingen.

Bedreiging
Bodemberoerende visserij vormt een bedreiging voor het nonnetje. Door die techniek gaat de conditie van de zeebodem erop achteruit en dat zorgt voor een minder goede samenstelling van kiezelwieren. De nonnetjes raken ondervoed en hebben het volgende jaar minder nakomelingen. Bovendien komen in warme winters de garnalen en krabben vroeger uit de diepere geulen en die snoepen dan wellicht eerder van de jonge nakomelingen van de nonnetjes. De klimaatopwarming is mogelijk dus niet gunstig voor nonnetjes.

Schelpen tellen
Tijdens de Grote Schelpenteldag van 2018 stond het nonnetje op de tweede plaats, na de kokkel. Van de 30.200 schelpen die geïdentificeerd werden, was één op vijf (6.472 exemplaren) een nonnetje. Wie weet neemt ze dit jaar wel de fakkel over van de kokkel. Alle helpende handen zijn welkom op de tweede Grote Schelpenteldag (www.groteschelpenteldag.be), georganiseerd door het VLIZ, Natuurpunt, EOS, Kusterfgoed, de Strandwerkgroep en de Provincie West-Vlaanderen.

Tekst: Hans De Blauwe, Strandwerkgroep Natuurpunt
Foto: Philippe Vanmeerbeeck