Hete zomers brengen bijen in beweging

Misschien heb je ze al eens gezien in je tuin of in een natuurgebied: de prachtige blauwzwarte houtbij of de breedbandgroefbij. Het zijn grote, opvallende bijen waarvan de verspreiding in Vlaanderen geleidelijk aan toeneemt. Ze leven voornamelijk in het zuiden van Europa maar komen nu ook hier voor, vermoedelijk door de hogere temperaturen (als gevolg van de klimaatopwarming). Die trend kunnen we reconstrueren door het jaarlijks stijgende aantal waarnemingen in waarnemingen.be en ook de toegenomen aandacht voor wilde bijen helpt daarbij.

Onder impuls van de online databank waarnemingen.be is het aantal natuurwaarnemingen de voorbije 10 jaar sterk toegenomen. Hierdoor kunnen we de vinger aan de pols houden en zien we de verspreiding van de breedbandgroefbij, de blauwzwarte houtbij en die van andere wilde bijen veranderen. Beide soorten hebben in Europa een zuidelijke verspreiding en breidden zich de voorbije decennia tot in Vlaanderen uit. Tot recent waren ze hier dan ook zeldzaam, met de ruime regio rond Kortrijk als kern van de verspreiding voor de blauwzwarte houtbij en het zuidoosten van Vlaanderen voor de breedbandgroefbij. De voorbije jaren leken beide soorten hun verspreiding sterk uit te breiden. Zo werd de breedbandgroefbij in heel wat nieuwe regio’s gemeld in de provincies Antwerpen, Oost-Vlaanderen en West-Vlaanderen. Ook binnen het eerder gekende verspreidingsgebied werd ze gemeld op heel wat nieuwe plaatsen en met grotere regelmaat.

Uitbreiding naar Vlaanderen
Deze toename wordt bevestigd door een modellering van de trend in verspreiding tussen 2012 en 2019 op basis van data uit waarnemingen.be, waarbij onder andere rekening gehouden wordt met zoekinspanning, fenologie en waarnemersgedrag (Figuur 1). Beide bijensoorten breidden geleidelijk hun verspreiding uit in Vlaanderen, zowel in als vanuit de verschillende kerngebieden, waarbij de trend vanaf 2017 nog eens versneld is. Vooral voor de breedbandgroefbij is dit erg duidelijk. Aangezien het zuidelijke bijensoorten zijn, ligt de oorzaak waarschijnlijk bij het opwarmende klimaat en de extreem warme zomers van 2018 en 2019.

Afbeelding

Figuur 1. Modellering van de toename in verspreiding van de Blauwzwarte houtbij en de Breedbandgroefbij in Vlaanderen tussen 2012 en 2019 op basis van data uit waarnemingen.be, rekening houdend met zoekinspanning, fenologie en waarnemersgedrag. Links wordt voor elke soort de kans dat ze voorkomt per 5x5 km hok en per periode van 2 jaar getoond, rechts de trend in het geschatte aantal bezette hokken per jaar (waarbij de lichtblauwe band de onzekerheid op de trend weergeeft). Foto Blauwzwarte houtbij door J.B. Schuermans, foto Breedbandgroefbij door J.S. Rousseau-Piot.

Naast het talrijker voorkomen van deze opvallende soorten brengt de klimaatverandering mogelijk nog heel wat andere bijensoorten in beweging. Zo is uit de literatuur van een aantal bijensoorten bekend dat ze een eerder noordelijke verspreiding hebben en bij klimaatopwarming achteruit zouden kunnen gaan in onze contreien. Onder meer de algemene roodpotige groefbij en de zeldzame bosgroefbij hoort hierbij, net zoals alle hommels.

Afbeelding

Breedbandgroefbij (foto: Kurt Geeraerts)

Kenmerken
In België komen zo’n 400 soorten wilde bijen voor. Een aantal soorten is moeilijk te herkennen, maar de blauwzwarte houtbij en de breedbandgroefbij zijn beide grote en opvallende soorten die gemakkelijk in het veld op naam gebracht kunnen worden. De blauwzwarte houtbij is als grootste solitaire bij in België een zeer opvallende verschijning en bovendien gemakkelijk te identificeren dankzij haar grote omvang (formaat dikke hommel), zwarte kleur van het lichaam en blauwe iriserende vleugels. Ze knaagt haar nestjes uit in vermolmd hout van zonnige dode boomstammen en palen. Wat betreft bloembezoek is ze weinig kieskeurig, maar ze wordt relatief vaak aangetroffen in tuinen op grote bloemen met diepliggende nectar, zoals scharlei, blauwe regen en brede lathyrus.
De breedbandgroefbij is herkenbaar aan de brede okergele haarbandjes op het gitzwarte achterlijf. Ze is ongeveer even groot als een honingbij. In tegenstelling tot de blauwzwarte houtbij nestelt ze in de grond en bezoekt ze voornamelijk composieten zoals streepzaden en knoopkruid. Daarnaast wordt ze ook vaak gezien op beemdkroon, grote kaardebol en stijf ijzerhard.

Heb je ook wel eens een bij gespot? Voer je waarneming dan zeker in op de website www.waarnemingen.be, bij voorkeur met duidelijke foto, zodat we de verspreiding van zoveel mogelijk bijensoorten op de voet kunnen volgen.

Tekst: Winfried Vertommen, Pieter Vanormelingen, Maxime Fajgenblat en Jens D’Haeseleer  (Natuurpunt Studie & Aculea)