De liefde van de vlinder gaat door de neus

Valentijn staat voor de deur en dan kopen we al wel eens een cadeautje voor onze geliefde. Parfum is altijd een topper: lekkere geuren horen bij romantiek. Voor dieren zijn die geuren nog veel belangrijker dan voor mensen. Bij heel wat insecten is de juiste geur de sleutel tot een gezonde relatie. Al wil het oog ook wel wat.  

Heel wat insecten maken gebruik van soortspecifieke geurstoffen, die we feromonen noemen. Dagvlinders met vlinders in de buik geven in de eerste plaats hun ogen de kost. Mannetjes patrouilleren vaak of bezetten een vaste plek van waarop ze uitkijken naar langsvliegende vrouwtjes. Eens ze een voorbijvliegend vrouwtje hebben opgemerkt, vliegen ze er hevig achteraan. Sommige dagvlinders gooien op dat moment ook feromonen in de strijd. De mannetjes van een aantal  dikkopjes en zandoogjes beschikken over geurschubben die zichtbaar zijn als een donkere streep op de voorvleugel. Met die speciale schubben verspreiden ze een geur tijdens hun baltsritueel. Bij het bruin zandoogje wordt die geur omschreven als die van ‘vieze sokken’ of ‘oude sigarendoos’.

Nachtvlinders maken ook gebruik van feromonen maar doen dat op een heel andere manier. Bij het merendeel van de nachtvlinders verspreidt het vrouwtje de feromonen. Vaak gebeurt dat al nadat ze net uit de pop gekomen is, terwijl de vleugels nog ontvouwd worden (veel vrouwtjes hebben al gepaard vooraleer ze hun eerste vlucht maken). Terwijl het vrouwtje stilzit, vliegen de mannetjes rond. Mannetjes hebben geen echte neus maar wel een specifiek orgaan om de feromonen van  vrouwtjes te detecteren: hun voelsprieten. Bij heel wat nachtvlindersoorten zijn de antennes bij de mannetjes geveerd waardoor ze op pluimpjes lijken. Die antennes zijn eigenlijk supergevoelige sensoren waarmee mannetjes zelfs de dichtheid aan moleculen in de lucht kunnen meten. Hierdoor kunnen ze bv. bepalen of ze naar een vrouwtje toevliegen of zich ervan verwijderen. Dit systeem functioneert buitengewoon goed. Dat mannetjes op korte tijd vanop honderden meters een wijfje kunnen vinden, is eerder regel dan uitzondering. Er is zelfs een geval bekend van een kleine nachtpauwoog die vanop 11 km een vrouwtje kon ruiken!

Afbeelding

Het mannetje van de Plakker heeft sterk geveerde antennes (foto: Leo Janssen).

Maar er zijn ook kapers op de kust die misbruik proberen te maken van dit vernuftig geursysteem. Zo zijn er parasiterende sluipwespen die hun gastheer vinden door af te komen op de feromonen van vlindervrouwtjes. In Amerika werd zelfs een spin ontdekt die de feromonen van bepaalde nachtvlinders namaakte om zo nietsvermoedende nachtvlindermannetjes te verschalken. Die tactiek passen ook mensen op grote schaal toe: om schadelijke mineer- of buxusmotten te vangen, zijn er feromoonvallen met kunstmatige lokstoffen op de markt. Mensen zijn ook onbedoeld stoorzender voor nachtvlinders. Zo ontdekten onderzoekers dat het geurspoor van een bepaalde nachtvlinder sterk verstoord werd door een snelweg: door uitlaatgassen en/of turbulentie bleek de snelweg een geurbarrière te vormen voor verliefde vlindermannetjes. Uitlaatgassen bemoeilijken ook de zoektocht van nachtvlinders naar geurende bloemen, zo werd in de VS vastgesteld. Het onderzoek naar de manier waarop we als mens dat geurlandschap (of ‘scentscape’) voor insecten verpesten, staat nog in zijn kinderschoenen.

Het gebruik van feromonen vinden is niet enkel beperkt tot dag -en nachtvlinders: ook een aantal keversoorten maken er courant gebruiken. Een aantal wilde bijensoorten zoals het roodgatje beschikt over geurvlaggen. Het mannetje deponeert geurstoffen als een soort chemische stempel op enkele vaste plekken (blaadjes, zonbeschenen stammen, …) en patrouilleert dan voortdurend langs de geurvlaggen om te kijken of er al ergens een paringsbereid vrouwtje op zit.

Geuren voor Valentijn: zowel voor mensen als voor dieren.

Tekst: Wim Veraghtert

foto's: Daan Van Eenaeme en Leo Janssen